سيل دروازه قرآن شيراز، سيل در امام‌زاده‌داوود، سيل استهبان و حالا سيل در مشهد؛ روايت تكراري از غافلگيري‌هاي مديريت بحران در مقابله با حوادثي كه از چندين روز قبل هشدارها براي احتمال وقوع‌شان صادر شده حداقل انتظار اين بود كه نحوه مديريت در آن به‌گونه‌اي باشد كه خسارات ناشي از آن به حداقل برسد. گويا قرار نيست پاياني بر دومينوي غافلگيري سيل متصور بود. به گزارش ايسنا، عصر روز چهارشنبه، ۲۶ ارديبهشت ماه بود كه خبرهايي از وقوع سيل در نقاط مختلف كشور مخابره شد. سيلي كه البته از ابتداي امسال نقاط مختلفي از كشورمان را تحت تاثير قرار داده اما اين‌بار بيش از همه وقوع آن در شهر مشهد خبرساز شد. دليل آن هم تشابه اين سيلاب با سيل سال‌هاي گذشته در دروازه قرآن شيراز، امام‌زاده‌داوود تهران و ... است؛ سيل‌هايي با قدرت تخريب بالا كه به شكل ناگهاني وارد مسيل‌ها و معابر شده و به منازل، خودروها، راه‌ها و از همه مهم‌تر جان شهروندان آسيب وارد مي‌كند. اين‌بار اما گرچه به‌نظر مي‌رسد دولت سرعت‌عمل بيشتري در برخورد با متخلفان داشت و مديركل بحران شهرداري مشهد را به سرعت بركنار كرد، اما پرسش اينجاست كه سيل‌هاي ناگهاني چرا رخ مي‌دهد و چگونه مي‌توان از شدت آن كاست؟
نقش توسعه نامتوازن در وقوع سيل
سيدعلي جلالي، كارشناس ارشد طراحي شهري در گفت‌وگو با ايسنا به بيان پاسخي براي همين پرسش پرداخت و گفت: يكي از مشكلات اصلي در افزايش خسارات ناشي از سيل ساخت و ساز و توسعه نامتوازن است. شما دقت كنيد در هرجايي كه سيلي شديد يا اصطلاحا ناگهاني رخ داده است، ما با يكسري تخلف شهرسازي مواجه بوديم. در دروازه قرآن شيراز كه مشخص شد جاده بر روي يك مسيل ساخته شده است. در امام‌زاده داوود هم تخلفاتي در ساخت و ساز در حريم رودخانه وجود داشت. جلالي با اشاره به شرايط شهر مشهد گفت: متاسفانه در شهر مشهد هم طي ساليان سال شاهد توسعه نامتوازن شهري بود. توسعه‌اي كه در آن به زيرساخت‌ها توجه نشده است. از اينكه چرا شهرداري و مديريت بحران در هنگام وقوع سيل آماده نبود، بگذريم كه آن را همه مي‌دانند و حتي عزل مديركل بحران شهرداري مشهد هم مويد همين نكته است. اما اساسا سوال من است كه مگر سيل از كجا مي‌گذرد؟ پاسخ روشن است، مسيل محل عبور سيل است و حالا اگر سيل وارد بزرگراه شده، يعني ما آن بزرگراه را در محل عبور سيل يا همان مسيل ساخته‌ايم؟ خب اين چه كاري است كه انجام شده است؟ چرا كسي براين وضعيت نظارت نداشته و اساسا چه كسي بايد پاسخگو باشد. ما در طراحي شهري بر اصلي تاكيد داريم و اينكه بايد طراحي و برنامه‌ريزي براي شهر طوري باشد كه دوره گردش مخاطرات نيز در آن در نظر گرفته شود. وي ادامه داد: از طرفي ديگر جاده‌كشي و مرتفع‌سازي در ارتفاعات مشهد، آسيب‌هاي غيرقابل‌جبراني به اكوسيستم منطقه وارد كرده و در واقع اين هم از پيامدهاي توسعه نامتوازن است. در نتيجه همين اقدامات نيز ما شاهد تخريب مسيل‌ها، آبراهه‌ها و ... بوديم و وقتي تمام اين كارها انجام شده، نبايد تعجب كنيم كه چرا سيل مشهد شديد بود. سيل در دوره گردش خودش دوباره وارد مسيلي شده كه بارها از آن عبوركرده اما اين‌بار انسان آن مسير را غصب كرده بود كه خب سيل آن را پس گرفت. اين كارشناس ارشد طراحي شهري با بيان اينكه بيشترين خسارات ناشي از سيل در شهر مشهد در سه يا چهار نقطه گزارش شده است، گفت: بايد بدانيد كه اين نقاط دقيقا نقاطي است كه مسيل‌ها در آن تخريب شده، پوشش گياهي آسيب ديده، ساخت و سازهاي غيرمجاز و بدون برنامه درآن انجام شده و در يك كلام برنامه‌هاي توسعه طي ساليان سال بدون پيوست زيست محيطي در آن اجرا شده بود.
آيا مديريت بحران غافلگير شد؟
حسين ظفري، سخنگوي سازمان مديريت بحران كشور در گفت‌وگو با ايسنا در پاسخ به اين پرسش كه آيا سيل مشهد مديريت بحران را غافلگير كرده يا خير گفت: سازمان هواشناسي كشور، درباره بارش‌هاي اخير در استان خراسان رضوي هشدار صادر كرده بود و نيروهاي امدادي نيز در حالت آماده باش بودند. اما بر اساس گفته كارشناسان، اين ميزان بارش در ۵۰ سال اخير نيز در اين منطقه رخ نداده بود. در بررسي‌ها مشخص شد در كمتر از يك ساعت، حدود ۴۰ ميلي متر بارش در شهر مشهد داشته‌ايم كه اين رقم بسيار بالاست. وي افزود: ميزان بارش‌ها به حدي بود كه يه يك دفعه آب بسياري در استان سرازير شد و چندين شهر را درگير كرد اما در خود شهر مشهد فقط يك محله به نام محله سيدي دچار خسارت شده بود كه عكس و فيلم‌هاي منتشر شده در فضاي مجازي نيز بيشتر به اين محله تعلق دارند و ساير محلات وضعيت بهتري دارند. سخنگوي سازمان مديريت بحران در مقايسه سيل مشهد و سيستان و بلوچستان ادامه داد: شهر مشهد حالت دشت مانندي ندارد كه آب از آن بگذرد همانند استان سيستان و بلوچستان و همين سازه‌هاي انساني نيز باعث ايجاد آبگرفتگي‌هايي مي‌شود. ظفري گفت: هنوز علت جاري شدن سيل در اتوبان مشخص نيست اما تيمي از كارشناسان در حال بررسي و ارزيابي آن هستند و ان‌شاء الله در همين هفته نتايج اين بررسي‌ها اعلام مي‌شود.
نظم بارش‌ها به هم ريخته است
فاطمه فلاحتي، مدير گروه مخاطرات هيدرولوژيكي و عضو هيأت علمي پژوهشكده سوانح طبيعي در گفت‌وگو با ايسنا گفت: درحال حاضر در دنيا با اين مساله مواجهيم كه تغييرات اقليمي درحال رخ دادن است. علاوه بر اين موضوع انسان‌ها نيز در طبيعت دستكاري‌هايي انجام داد‌اند كه اثرات تغيير اقليم را تشديد مي‌كند. همچنين بايد به اين نكته توجه كرد كه بارش‌هاي كوتاه‌مدت اما سنگين از ويژگي‌هاي سرزميني ماست. درحال حاضر هر سه اين مسائل با يكديگر تركيب شده و نظم بارش‌ها را بر هم ريخته است. وي با اشاره به جاري شدن سيل در استان خراسان رضوي افزود: در روزهاي اخير يك رودخانه اتمسفري در اين منطقه شكل گرفته و يك سري ابرهاي تندري از جنوب و جنوب غرب كشور به سمت خراسان رضوي جريان پيدا كردند و باعث بارش‌هاي شديد و رعد و برق شدند. ما در فصل بهار اغلب بارش‌هاي كشور را از درياي مديترانه مي‌گيريم و اين مساله بسيار طبيعي است. همچنين از جنوب غرب كشور نيز تغذيه رطوبتي انجام شده و اين بارش‌هاي قدرتمند را ايجاد كرده است. مدير گروه مخاطرات هيدرولوژيكي پژوهشكده سوانح طبيعي ادامه داد: تغيير اقليم باعث افزايش ميزان رطوبت شده و همه اين اتفاقات همرفتي باعث شكل‌گيري ابرهاي جوششي مي‌شود كه اين ابرها در تصاوير سيل مشهد نيز قابل مشاهده بودند.
باز هم نقش انسان و ساخت و ساز
غيرمجاز در سيل مشهد
فلاحتي با اشاره به دستكاري انسان در طبيعت گفت: در جنوب مشهد، ارتفاعاتي داريم كه در واقع رشته كوه بينالود است و از لحاظ تاريخي نيز رودخانه كشف رود داريم كه تمام روان آب‌ها از همان ارتفاعات به اين رودخانه سرازير مي‌شدند. در گذشته آبراههاي كوچك و فردي وجود داشت كه اين آب‌ها را به اين رودخانه هدايت مي‌كردند اما انسان‌ها دسترسي تمام اين آبراههاي كوچك را مسدود كرده‌اند و به جاي آنها ساختمان سازي انجام شده است. وي افزود: در سيل مشهد شاهد بوديم كه در منطقه جنوب اين شهر، در بلوار نماز و كوهشاري ساخت و سازهاي بسياري انجام شده كه هنوزهم ادامه دارند و اين مسير دقيقا مسيلي شده تا آبراههاي كوچك بهم بپيوندند و به صورت متمركز هدايت شوند. ويژگي طبيعي اين منطقه نيز اينگونه است كه از سمت جنوب به شمال، شيب تندي وجود دارد كه در فيلم‌ها نيز قابل مشاهده است. عضو هيأت علمي پژوهشكده سوانح طبيعي اظهاركرد: ارتفاع در كوهشار به ۱۴۰۰ متر مي‌رسد و ارتفاع در نقاط پايين‌تر مثل محدوده انقلاب و كوي سيدي تقريبا به هزار متر مي‌رسد يعني در اين منطقه ۴۰۰ متر اختلاف ارتفاع وجود دارد. همچنين از غرب به شرق نيز يك شيب ملايم‌تر داريم كه همان بلوار نماز است. در واقع اين دو مسير كه بايد براي هدايت آب از آنها استفاده مي‌شد؛ آسفالت شده‌اند و ساخت و ساز در آنها صورت گرفته است. بنابراين آب از اين دو شيب تند و ملايم به سمت زيرگذر محدوده انقلاب جاري شده است. مدير گروه مخاطرات هيدرولوژيكي پژوهشكده سوانح طبيعي با اشاره به اطلاعاتي كه سازمان آب اين منطقه اعلام كرده بود؛ ادامه داد: مدتي پيش مصاحبه‌اي از مسوولان آب اين منطقه مطالعه كردم كه در آن اشاره شده بود كه در جنوب مشهد آبراههاي مختلفي را در اين مسير دشتي پخش مي‌كردند كه اراضي مناسب براي كشاورزي تامين شود. بر اساس اين اطلاعات براي هر هكتار، ۵۰۰۰ متر مكعب آب نياز بوده است اما در حال حاضر تمام اين اراضي به باغ ويلا تبديل شده‌اند. اين مساله ساخت و سازها باعث مي‌شود زمين نتواند آب را در خود به خوبي جاي دهد و روان آب‌ها را جاري مي‌كند. فلاحتي گفت: همچنين در اين مصاحبه اعلام شده بود كه هر كدام از اين باغ ويلاها نيازمند ۲۰ تا ۳۰ هزار متر مكعب آب هستند كه اين يعني چندبرابر گذشته آب مصرف مي‌شود و همه اين‌ها يعني دستكاري در طبيعت. وقتي طبيعت دستكاري مي‌شود، سازه‌هايي كه نبايد ساخته مي‌شوند و سازه‌هاي مديريت سيل ساخته نمي‌شوند و امكانات خود طبيعت نيز با مداخله انساني نابود مي‌شود. پس همه اين مسائل دست در دست هم مي‌دهند كه در منطقه‌اي كه مستعد سيلاب است، شاهد اين اتفاقات باشيم.
براي جلوگيري از تكرار سيل مشهد چه بايد كرد؟
عضو هيأت علمي پژوهشكده سوانح طبيعي با اشاره به اقداماتي كه در زمينه آبخيزداري شهري بايد انجام شود؛ گفت كه سه اقدام در اين زمينه بايد صورت گيرد. اقدام اول محافظت از منطقه است به اين معنا كه ويلاسازي و كوه خواري انجام نشود، همچنين آبراه‌ها مسدود نشده و پوشش گياهي از بين نرود. دومين اقدام اتصال سيلاب دشت از بالادست منطقه به رودخانه‌ها در پايين دست منطقه است كه در گذشته به همين شكل بوده است. سومين اقدام نيز بازگرداندن مسيرهاي شهري با محيط طبيعي و سازگاركردن آنها با هم است. در اين باره مثلا مي‌توان گفت كه همه جا را آسفالت نكنيم تا آب بتواند به عمق زمين هدايت شود و روي سطح زمين جاري نشود. مدير گروه مخاطرات هيدرولوژيكي پژوهشكده سوانح طبيعي ادامه داد: درحال حاضر هيچكدام از اين سه اقدام در شهر مشهد انجام نشده است كه شاهد جاري شدن سيل به اين شكل بوديم. حتي اگر انجام نيز شده بود؛ مناسب، درست و كافي نبوده است و همه اين موارد بايد در شهرسازي‌ها مورد توجه مسوولان قرار گيرد. فلاحتي با اشاره به هشدار مجدد سازمان هواشناسي كشور گفت: اگر مجددا همين بارش‌هاي سنگين در اين مناطق رخ دهد؛ دوباره از همين مسيرهاي ذكر شده سيل جاري مي‌شود زيرا بر اساس شكل طبيعي آن منطقه، آب بايد از آن مناطق جاري شود. اگر اين معابر به زودي لاي روبي نشوند هنگام بارش مجدد شرايط بسيار بدتر از گذشته خواهد بود.
مردم هشدارها را جدي بگيرند
وي درباره اهميت اطلاع‌رساني به مردم نيز گفت: علاوه بر مشكلات زيرساختي و شهري، بايد به اين نكته توجه كرد كه اگر مردم هشدارها را جدي بگيرند؛ تلفات ما به حداقل مي‌رسد و اينگونه حداقل خسارت جاني نخواهيم داشت. مردم بايد بدانند كه حتي در فصل‌هاي گرم مانند بهار و تابستان نيز احتمال بارش‌هاي سنگين و جاري شدن سيل وجود دارد بنابراين نبايد از اين مساله تعجب كنند و اقدامات مناسب را انجام دهند. فلاحتي گفت: در سال‌هاي اخير شاهد بوديم سيل‌هاي بسياري در شيراز، فارس و همين مشهد در فصل‌هاي بهار و تابستان جاري شده‌اند كه بسيار خطرناك بوده‌اند بنابراين مردم بايد به اين مسائل توجه كنند و با جان خود بازي نكنند. تمامي رسانه‌ها بايد از تمام ظرفيت‌هاي خود استفاده كرده و اين هشدارها را به گوش مردم برسانندتا كمتر شاهد وقوع چنين اتفاقات تلخي در كشور باشيم.
